ناباروری،آی وی اف(اطلاعات کلی)

فرآیند تولیدمثل چگونه است؟

جنین حاصل لقاح تخمک یا سلول جنسی خانم و اسپرم یا سلول جنسی آقاست. به‌طور طبیعی، هر ماه یک تخمک آزاد می‌شود و وارد لوله‌های فالوپ یا لوله‌های رحمی می‌شود و در صورتی که مقاربت بدون پیشگیری انجام شود، ممکن است یک اسپرم سالم به تخمک برسد، آن را بارور کند و سپس آن تخمک بارور شده به رحم برسد و لایه داخلی جدار رحم یا آندومتر لانه‌گزینی و رشد کند و بارداری رخ دهد.

تخمک و ذخیره تخمدان:

هر نوزاد دختر با یک تعداد فولیکول مشخص ( فولیکول یک محفظه کپسول‌مانند است که سلول تخمک داخل آن قرار دارد) به دنیا می‌آید؛ به‌طور متوسط حدود ۲۰۰۰۰۰ فولیکول. البته تعداد فولیکول در هر نوزاد دختر ممکن است متفاوت باشد. وقتی دختران به سن بلوغ می‌رسند، هر ماه معمولاً فقط یکی از این فولیکول‌ها رشد می‌کند و تخمک آزاد می‌کند و تعدادی فولیکول هم از بین می‌روند. این روند ادامه پیدا می‌کند و با بالا رفتن سن، ذخیره تخمدان، یعنی این فولیکول‌هایی که از بدو تولد وجود داشتند، کم و کمتر می‌شود تا موقعی که خانم به سن یائسگی می‌رسد و ذخیره تخمدان به صفر می‌رسد. بنابراین، دوران جنینی نقش خیلی مهمی در میزان ذخیره تخمدان فرزند دختر دارد. خانم‌هایی که می‌خواهند باردار بشوند از سه ماه پیش از اقدام به بارداری و در طول بارداری باید خیلی مراقب خود و تغذیه‌شان باشند، چون در قدرت باروری فرزندشان بسیار تعیین‌کننده‌ است.

زمان آزاد شدن تخمک یا تخمک‌گذاری:

تخمک معمولاً در اواسط سیکل قاعدگی‌ آزاد می‌شود. سیکل قاعدگی یعنی از روز اول خونریزی پریود تا روز اول پریود بعدی. یک سیکل قاعدگی نرمال می‌تواند بین ۲۱ روز تا ۳۵ روز باشد و در اواسط این سیکل تخمک از تخمدان‌ها آزاد می‌شود.

اسپرم و تولید آن:

شکل‌گیری اسپرم یا سلول جنسی نر با تخصصی شدن سلول‌های جنسی اولیه در دوره جنینی و بعد در دوران بلوغ با تمایز اسپرم‌ها در بیضه انجام می‌شود. وقتی پسرها به سن بلوغ می‌رسند، ساخت اسپرم در بیضه‌ها با سرعت حدود ۱۲۵ میلیون اسپرم در روز آغاز می‌شود.

اسپرم بالغ در یک لولهٔ پیچ در پیچ به نام اپیدیدیم که پشت هر بیضه قرار دارد، نگهداری می‌شود. در نهایت این اسپرم‌ها یا با انزال از بدن خارج می‌شوند یا به داخل بدن بازجذب می‌شوند. اسپرم در مایعی به اسم مایع منی از بدن خارج می‌شود. مایع منی به جز اسپرم، حاوی آب، قندهای ساده و مواد قلیایی است که از اسپرم در برابر محیط اسیدی واژن خانم محافظت می‌کند. به جز این‌ها، موادی به نام پروستاگلاندین و ویتامین سی، روی و کلسترول هم در مایع منی وجود دارد.

طبق آخرین استاندارد سازمان بهداشت جهانی، هر سی‌سی یا میلی‌لیتر از مایع منی سالم باید حداقل حاوی پانزده میلیون اسپرم باشد و اسپرم‌ها هم باید به لحاظ شکل و تحرک یا جهش نرمال باشند.

لقاح و بارداری:

لقاح یعنی بارور کردن تخمک توسط اسپرم. این اتفاق وقتی می‌افتد که حوالی زمان تخمک‌گذاری‌‌ یا آزاد شدن تخمک، نزدیکی انجام شود و در فرایند انزال، مایع منی داخل واژن خانم ریخته شود. اگر تعداد اسپرم کافی باشد، اسپرم‌ها شکل نرمالی داشته باشند و سالم و پرتحرک باشند، به سمت بالا شنا می‌کنند و وارد لوله‌های فالوپ می‌شوند. لوله‌های فالوپ یا لوله‌های رحمی دو لوله‌ای هستند که دو تخمدان راست و چپ را به رحم وصل می‌کنند. یکی از عناصر لازم برای باداری، سالم و باز بودن هر دو لوله یا حداقل یکی از لوله‌هاست. تخمک هم وقتی آزاد می‌شود از یکی از تخمدان‌ها، وارد لوله همان سمت می‌شود و یکی از اسپرم‌ها که قوی‌تر و سریع‌تر بوده است، به تخمک می‌رسد و اگر تخمک هم سالم و نرمال باشد، اسپرم به داخلش نفوذ می‌کند. گام بعدی حرکت تخمک‌ بارورشده به سمت رحم و جاگرفتن یا به اصطلاح لانه‌گزینی آن در دیواره داخلی رحم یا آندومتر است. پس یکی دیگر از عناصر ضروری بارداری، وجود یک رحم سالم و آندومتر با ضخامت مناسب است که تخمک بارور شده در آن لانه‌گزینی کند و شروع به تقسیم سلولی و رشد کند.

ناباروری یعنی چه؟

اگر زوجی قصد بارداری داشته باشند و پس از یک سال، یعنی ۱۲ ماه، اقدام منظم و بدون پیشگیری، بارداری رخ ندهد، باید برای تشخیص و درمان ناباروری مراجعه کنند. این مهلت یک ساله در صورتی است که سن خانم زیر ۳۵ سال باشد. اگر سن خانم بالای ۳۵ سال باشد، این مهلت به ۶ ماه کاهش پیدا می‌کند.

علل ناباروری:

هر نوع اختلال در هر یک از بخش‌های فرآیند تولیدمثل که در بخش‌های قبلی شرح داده شد، می‌تواند باعث کاهش قدرت باروری یا ناباروری شود. بنابراین، ناباروری هم می‌تواند ناشی از علل زنانه باشد، هم علل مردانه، هم علل مشترک. برخی از موارد ناباروری هم علت مشخصی ندارند، یعنی پس از بررسی‌های تشخیصی خانم و آقا هیچ علت خاصی یافت نمی‌شود. سهم علل زنانه و مردانه در بروز ناباروری تقریباً برابر است و حتی سهم علل مردانه رو به افزایش است‌.

سن و ناباروری:

همان‌طور که درباره ذخیره تخمدان توضیح داده شد، هر نوزاد دختر با میزان ذخیره تخمدان ثابت و مشخصی متولد می‌شود و به‌تدریج ذخیره تخمدان رو به کاهش می‌رود. روند کاهش ذخیره تخمدان از ۳۳ سالگی آغاز می‌شود، در ۳۵ سالگی تا حدی شتاب می‌گیرد و از ۳۷ سالگی این روند پرشتاب‌تر می‌شود‌. بنابراین، اگر خانمی قصد بارداری دارد بهتر است تا پیش از ۳۵ سالگی اقدام به بارداری کند و اگر شرایط ازدواج یا فرزندآوری نداشت برای حفظ باروری، یعنی فریز تخمک یا جنین اقدام کند. زیرا پس از ۳۵ سالگی افزون بر کاهش میزان ذخیره تخمدان، کیفیت تخمک هم کاهش پیدا می‌کند.

آشنایی علل ناباروری زنان:

نازایی زنان می‌تواند ناشی از علل گوناگون باشد، از اختلالات هورمونی و ساختاری در سیستم تولیدمثل تا بیماری‌های زمینه‌ای، مثل اختلالات عملکرد غده تیروئید. برخی از رایج‌ترین علل نازايي زنان عبارتند از افزایش سن، سندرم تخمدان پلی‌کیستیک یا تنبلی تخمدان، اندومتریوز، انسداد لوله‌های رحمی، ناهنجاری‌های ساختاری رحم و نارسایی زودرس تخمدان.

آشنایی علل ناباروری مردان:

همان‌طور که گفته شد، برای باروری آقا باید بتواند اسپرم سالم تولید کند. تولید اسپرم سالم مستلزم این است که در دوران جنینی و سپس در دوران بلوغ، سیستم تولید مثل به درستی شکل بگیرد و رشد کند. در واقع، دست‌کم یک بیضه باید سالم باشد و کارکردش را به‌درستی انجام دهد. همچنین، بدن باید بتواند تستوسترون و بقیه هورمون‌های لازم برای تولید اسپرم را تولید کند. 

در مرحله بعد، اسپرم باید بتواند وارد مایع منی شود. به‌طور طبیعی، وقتی اسپرم در بیضه تولید می‌شود، وارد لوله‌هایی می‌شود که اسپرم را تا مایع منی حمل می‌کنند تا در نهایت، موقع انزال اسپرم همراه با مایع منی از بدن خارج بشود.

شرط بعدی باروری آقا این است که حجم کافی اسپرم در مایع منی وجود داشته باشد. اگر تعداد اسپرم در مایع منی کم باشد، شانس باروری کاهش پیدا می‌کند. طبق آخرین استانداردهای منتشرشده، میزان نرمال اسپرم، ۱۵ میلیون اسپرم در هر میلی‌لیتر از مایع منی است و اگر کمتر از این مقدار باشد، نیاز به بررسی و درمان دارد. شرط چهارم برای بارور بودن یک آقا این است که اسپرم‌هایش سالم و نرمال باشند و تحرک کافی داشته باشند. اگر اسپرم‌ها شکل یا مورفولوژی اسپرم نرمال و جهش و تحرک مناسب نداشته باشند، قادر نیستند به سمت تخمک حرکت کنند و به داخلش نفوذ کنند. هر اختلالی در هر یک از این مراحل، می‌تواند باعث ناباروری شود. بنابراین علل ناباروری مردان نیز متعدد است، از واریکوسل گرفته تا علل هورمونی و علل ژنتیکی. در ادامه به برخی از علل شایع ناباروری مردان اشاره می‌کنیم:

واریکوسل:

واریکوسل یعنی گشاد شدن سیاهرگ‌هایی که خون را از بیضه‌ها خارج می‌کنند. واریکوسل مشابه وضعیتی است که در بیماری واریس برای عروق پا رخ می‌دهد. 

برای تولید مناسب اسپرم، درجۀ حرارت بیضه‌ها باید نیم درجه کمتر از دمای نرمال بدن باشد. علت اینکه بیضه‌ها خارج از بدن قرار دارند نیز همین است. وقتی که سیاهرگ‌های بیضه گشاد بشوند، دمای بیضه‌ها بالا می‌رود و همین افزایش حرارت می‌تواند در تولید و کیفیت اسپرم اختلال ایجاد کند. واریکوسل یک بیماری ژنتیکی و مادرزادی است و برخی عوامل، مثل ایستادن‌های طولانی‌مدت و حمل بار سنگین می‌تواند آن را تشدید کند. واریکوسل ممکن است علامتی نداشته باشد اما درد مبهم در بیضه‌، سنگینی بیضه‌، عروق متورم در سطح بیضه و تحلیل رفتن بیضه از علائم آن است. واریکوسل در حدود یک‌پنجم مردان وجود دارد اما همه موارد باعث ناباروری نمی‌شود. تشخیص واریکوسل با معاینه و سونوگرافی انجام می‌شود. درمان واریکوسل هم به شدت آن و تأثیر آن بر کمیت و کیفیت اسپرم بستگی دارد. اگر واریکوسل شدید باشد یا نتایج اسپرموگرام (آزمایش اسپرم) نشان‌دهنده پایین آمدن تعداد، تحرک و کیفیت اسپرم باشد، جراحی ترمیم واریکوسل انجام می‌شود. در حدود نیمی از موارد، فرد شش ماه تا نه ماه پس از جراحی توان باروری خود را بازمی‌یابد. اگر واریکوسلکتومی یا جراحی ترمیم واریکوسل کمک‌کننده نبود، روش‌های کمک‌باروری مثل آی‌یو‌آی یا آی‌وی‌اف پیشنهاد می‌شود.

ناباروری مردان و انواع عفونت:

برخی از عفونت‌ها نیز می‌توانند باعث اختلال در تولید و کیفیت اسپرم و یا بروز زخم یا انسداد در مجاری اسپرم‌بر شوند. التهاب اپیدیدیم که بهش اپیدیدیمیت گفته می‌شود و التهاب بیضه که بهش ارکیتیس یا ارکستر گفته می‌شود و همچنین، عفونت‌های مقاربتی مثل سوزاک از جمله عفونت‌هایی هستند که می‌توانند باعث ناباروری مردان شوند. تشخیص این عارضه با آزمایش مایع منی (اسپرموگرام) و آزمایشات دیگر انجام می‌شود. تجویز آنتی‌بیوتیک‌های مؤثر، بر اساس نوع عفونت، درمان اصلی این عارضه است.

انزال عقب‌گرد (رتروگرید):

انزال عقب‌گرد وضعیتی است که در آن مایع منی به‌جای خروج از آلت موقع انزال به داخل مثانه می‌رود. در این موقعیت که به آن انزال خشک گفته می‌شود، پس از مقاربت و رسیدن به انزال، مایع منی از آلت خارج نمی‌شود یا مقدار آن کم است. انزال عقب‌گرد خطرناک یا مضر نیست اما می‌تواند باعث ناباروری شود. جراحی در مثانه یا بیضه‌ها، عوارض جانبی برخی داروهای فشار خون، پروستات و افسردگی، آسیب به اعصاب ناشی از دیابت، ام‌ اس، پارکینسون، جراحت نخاعی، جراحی برداشتن پروستات، جراحی برداشتن مثانه و رادیوتراپی سرطان در ناحیه لگن می‌توانند باعث بروز انزال عقب‌گرد شوند. درمان انزال عقب‌گرد بر اساس علت بروز آن انجام می‌شود. اگر انزال عقب‌گرد به دلیل مصرف داروهای خاصی باشد، آن چ داروها با داروهای کم‌عارضه جایگزین می‌شوند. اگر آسیب وارده به عضله گردن مثانه ترمیم‌پذیر نباشد، پزشک روش آی وی اف را پیشنهاد می‌کند و اسپرم با عمل تسه یا میکروتسه به‌طور مستقیم از مجرای اسپرم‌بر یا بافت بیضه گرفته می‌شود.