ناباروری،آی وی اف(اطلاعات کلی)

ناباروری آقایان و علل ژنتیکی:

آسیب‌های کروموزومی نیز می‌توانند باعث بروز ناباروری در آقایان شوند. بعضی اختلالات مادرزادی مثل سندرم کلاین‌فلتر که در آن فرد به‌جای یک کروموزوم x و یک کروموزوم y، با دو کروموزوم x متولد می‌شود، باعث بروز ناهنجاری در سیستم تولید مثل می‌شوند. از دیگر مشکلات ژنتیکی مرتبط با ناباروری می‌توان به سیستیک فیبروز و سندرم کالمن اشاره کرد.

ناباروری آقایان و آسیب به مجاری اسپرم‌بر:

مشکل دیگری که می‌تواند باعث ناباروری آقایان شود، آسیب به لوله‌های اسپرم‌بَر است. مجاری مختلفی در جابه‌جایی و انتقال اسپرم نقش دارند. اگر این مجاری به هر دلیلی، مثل آسیب ناشی از جراحی، عفونت یا مشکلاتی مثل سیستیک فیبروز یا دیگر ناهنجاری‌های مادرزادی دچار انسداد شوند، انتقال اسپرم دچار اختلال می‌شود. این انسداد می‌تواند داخل بیضه یا در اپیدیدیم یا وازدفران یا دیگر مجاری باشد.

ناباروری آقایان و سابقه جراحی‌ در ناحیه شکم و لگن:

جراحی‌هایی مثل وازکتومی، جراحی ترمیم فتق کشاله ران، جراحی روی بیضه یا کیسه بیضه، جراحی پروستات و جراحی‌های بزرگ (ماژور) شکم می‌توانند قدرت باروری آقایون را کاهش بدهند. البته اگر علت کاهش باروری، بروز انسداد باشد معمولاً با جراحی برطرف می‌شود و یا اسپرم به‌طور مستقیم از داخل بیضه یا اپیدیدیم برای انجام آی وی اف یا میکرواینجکشن برداشته می‌شود.

ناباروری آقایان و مصرف برخی داروها:

مصرف برخی داروها می‌تواند باعث کاهش قدرت باروری آقایان شود. درمان جایگزینی هورمون تستوسترون، مصرف طولانی‌مدت استروئیدهای آنابولیک (داروهای بدنسازی استروئیدی)، داروهای ضد سرطان، برخی داروهای ضد قارچ و برخی داروهای زخم معده از جمله داروهایی هستند که می‌توانند بر تولید اسپرم اثر منفی بگذارند.

روش‌های تشخیص ناباروری زنان:

برای بررسی اولیه وضعیت باروری خانم‌ها، پس از گرفتن شرح حال، معاینه و بررسی سوابق پزشکی، معمولاً اقدامات تشخیصی زیر درخواست می‌شود:

آزمایشات هورمونی: هورمون‌های FSH، LH، AMH، Estradiol و Prolactin هورمون‌های اصلی در فرایند تولید مثل خانم‌ها هستند. آزمایش هورمون FSH و LH حتماً باید در روز دوم یا سوم سیکل قاعدگی انجام شود.

سونوگرافی: سونوگرافی واژینال برای بررسی وضعیت رحم و تخمدان‌ها که معمولاً در روز هشتم یا نهم سیکل قاعدگی انجام می‌شود.

عکس رنگی رحم: عکس رنگی رحم یا هیستروسالپنگوگرافی یک روش تشخیصی برای بررسی وضعیت رحم و لوله‌های رحمی است. در عکس رنگی رحم با تزریق ماده حاجب از طریق واژن، وضعیت لوله‌های فالوپ (رحمی) از نظر انسداد، چسبندگی یا التهاب بررسی می‌شود و وضعیت رحم نیز به‌خوبی دیده می‌شود.

آزمایشات تشخیص طبی، از جمله ارزیابی قند خون، هورمون‌های تیروئیدی و ویتامین D

در مراحل بعدی، بسته به شرایط بیمار، نتایج بررسی‌های اولیه و تشخیص پزشک، ممکن است اقدامات تشخیصی دیگر از جمله آزمایش کاریوتایپ (شمارش کروموزومی) و هیستروسکوپی نیز درخواست شود.

روش‌های تشخیصی ناباروری آقایان:

برای بررسی اولیه وضعیت باروری آقایان، پس از گرفتن شرح حال، معاینه و بررسی سوابق پزشکی، معمولاً اقدامات تشخیصی زیر درخواست می‌شود:

آزمایش اسپرم (آنالیز مایع منی): این آزمایش برای بررسی شاخص‌های ماکروسکوپی و میکروسکوپی مایع منی انجام می‌شود. آقا باید در آزمایشگاه آندرولوژی به روش استمناء نمونه بدهد. مهم است که حداقل سه و حداکثر هفت روز از انزال و تخلیه اسپرم قبلی گذشته باشد. در این آزمایش شاخص‌هایی مانند حجم، رنگ و واسکوزیته مایع منی و تعداد، تحرک و مورفولوژی اسپرم بررسی می‌شود. همچنین، نمونه مایع منی از حیث وجود عفونت نیز بررسی می‌شود. این آزمایش حتماً باید در یک آزمایشگاه تخصصی مرکز ناباروری انجام شود.

تست دی اف آی (DFI): دی اف آی شاخص شکست یا قطعه قطعه شدن DNA اسپرم است‌. بازه نرمال دی اف آی تا ۱۵ است، غز ۱۵ تا ۳۰ در بازه مرزی قرار می‌گیرد و اگر بیشتر باشد، باید بررسی و درمان شود. عوامل مختلف مثل واریکوسل، بالا رفتن دمای بیضه‌ها، عفونت، تب، مصرف دخانیات مواد مخدر و نوشیدنی‌های الکلی، رژیم غذایی نامناسب، افزایش سن و استرس می‌تواند باعث بالا رفتن این شاخص شود.

سونوگرافی بیضه: با سونوگرافی بیضه، پزشک وضعیت بیضه‌ها و ساختارهای اطراف آن را بررسی می‌کند. وجود واریکوسل، انسداد، توده و التهاب در بیضه‌ها با سونوگرافی مشخص می‌شود.

آزمایشات هورمونی: هورمون‌هایی که از هیپوفیز، هیپوتالاموس و بیضه‌ها ترشح می‌شوند، نقش مهمی در عملکرد دستگاه تناسلی و تولید اسپرم دارند. همچنین، دیگر هورمون‌ها، مثل تیروئید هم می‌توانند بر عملکرد دستگاه تولیدمثلی تأثیرگذار باشند. بنابراین، آزمایش خون برای بررسی سطوح هورمونی از جمله اقدامات تشخیصی مهم در ناباروری مردان است.

براساس شرایط بیمار، نتایج بررسی‌های اولیه و تشخیص پزشک، ممکن است بررسی‌های بیشتر، از جمله آزمایش کاریوتایپ، آزمایشات ژنتیکی و ... نیز درخواست شود.

سقط مکرر یعنی چه؟

سقط مکرر یعنی دو تا سه سقط جنین خودبه‌خودی پشت سر هم. سقط مکرر می‌تواند به علل مختلف از جمله بالا بودن سن مادر، ناهنجاری‌های ساختاری رحم، عوامل ژنتیکی، علل انعقادی و اختلالات کروموزومی اسپرم اتفاق بیفتد. همچنین، بیماری‌های زمینه‌ای خانم، مثل چاقی، دیابت، بالا بودن فشار خون، بیماری‌های قلبی، تشنج درمان‌نشده و کم‌کاری یا پرکاری تیروئید نیز می‌توانند باعث بروز سقط مکرر شوند.

اندومتریوز یعنی چه؟

برای آشنایی با بیماری اندومتریوز ابتدا باید بدانیم اندومتر چیست. اندومتریوز بافت جدار داخلی رحم است، همان بافتی که در صورت بارداری جنین در آن لانه‌گزینی می‌کند و اگر بارداری رخ ندهد، این بافت هنگام پریود ریزش می‌کند و همراه خونریزی قاعدگی خارج می‌شود.

گاهی به عللی که هنوز به‌طور قطعی اثبات نشده‌اند، این بافت جای دیگری شروع به رشد می‌کند، مثلاً روی تخمدان‌ها، کف لگن، روده، مجاری ادراری، مثانه و کلیه.

اندومتریوز یک بیماری خوش‌خیم اما مزمن است که خانم‌های در سنین باروری، یعنی از ۱۵ تا ۴۵ سال ممکن است به آن مبتلا شوند. همان‌طور که گفته شد، علت بروز اندومتریوز هنوز مشخص نیست. مجموعه‌ای از عوامل، از عوامل ژنتیکی گرفته تا سابقه جراحی در ناحیه شکم و لگن به‌عنوان علل احتمالی اندومتریوز مطرح شده‌اند.

سندرم تخمدان پلی‌کیستیک یعنی چه؟

سندرم تخمدان پلی‌کیستیک یا تنبلی تخمدان یک سندرم مربوط به متابولیسم (سوخت‌وساز) و هورمونی در خانم‌ها است. این سندرم در خانم‌هایی که در سنین باروری قرار دارند بروز می‌کند و متداول‌ترین علت ناباروری زنان است. سندرم تخمدان پلی‌کیستیک همان‌طور که از نام آن پیداست (سندرم یعنی نشانگان، یعنی مجموعه‌ای از علائم)، علائم مختلفی دارند. شایع‌ترین علامت‌های سندرم تخمدان پلی‌کیستیک عبارتند از پریودهای نامنظم، کیست‌های ریز در تخمدان و بزرگ شدن تخمدان، بالا رفتن سطح هورمون‌های مردانه، افزایش موهای زائد بدن، آکنه‌های پوستی، ریزش موی سر با الگوی مردانه، چاقی، احساس خستگی مداوم و ناباروری.

اگرچه سندرم تخمدان پلی‌کیستیک یکی از علت‌های شایع ناباروری زنان است ولی درمان‌پذیرترین علت ناباروری است. مهم‌ترین اقدام برای کنترل علائم و عوارض سندرم تخمدان پلی‌کیستیک اصلاح سبک زندگی است. کاهش وزن، تغذیه سالم و متعادل، ورزش منظم و کنترل استرس می‌تواند باعث بهبود علائم این سندرم، تنظیم پریودها و افزایش قدرت باروری شود. همچنین، در صورت نیاز تجویز داروهای تحریک تخمک‌گذاری می‌تواند به باروری خانم کمک کند.

نارسایی زودرس تخمدان:

به وضعیتی گفته می‌شود که تخمدان‌ها پیش از سن ۴۰ سالگی عملکرد نرمال خود را از دست می‌دهند. در چنین وضعیتی تخمدان‌ها میزان معمول استروژن را تولید نمی‌کنند و تخمک‌گذاری نمی‌کنند، در نتیجه ناباروری رخ می‌دهد. نارسایی زودرس تخمدان ممکن است با یائسگی زودرس اشتباه گرفته شود اما با هم فرق ندارند. خانم‌های مبتلا به نارسایی زودرس تخمدان ممکن است پریود شوند، هرچند نامنظم و کم و حتی امکان بارداری طبیعی وجود دارد. تغییرات کروموزومی، شیمی‌درمانی و پرتودرمانی، قرار گرفتن در معرض برخی سموم، مصرف دخانیات، برخی بیماری‌های خودایمنی (نادر) و جراحی‌های پیشین تخمدان ممکن است باعث بروز نارسایی زودرس تخمدان شوند. البته ممکن است علت مشخصی برای نارسایی زودرس تخمدان پیدا نشود. معاینه و گرفتن شرح حال و علائم، انجام آزمایشات هورمونی و سونوگرافی راه‌های تشخیص نارسایی زودرس تخمدان‌اند. 

روش جدید سلول‌درمانی با استفاده از سلول‌های بنیادی خون قاعدگی که برای نخستین‌بار در ایران توسط مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا ارائه می‌شود، می‌تواند به باروری برخی مبتلایان به نارسایی زودرس تخمدان کمک کند. در نهایت، اگر دیگر درمان‌ها نتیجه‌بخش نباشند، تخمک اهدایی گزینه نهایی درمان ناباروری برای مبتلایان به نارسایی زودرس تخمدان است.

گرفتن شرح حال تخصصی و دقیق و معاینه، انجام سونوگرافی‌های واژینال یا رکتال دقیق توسط متخصصان رادیولوژیستی که با آن بیماری آشنایی دقیق و کافی دارند، انجام ام آر آی و در نهایت، انجام لاپاراسکوپی‌ راه‌های تشخیص اندومتریوزند. درمان اندومتریوز به شدت علائم، شدت و گستردگی بیماری و تصمیم بیمار در خصوص بارداری بستگی دارد. ممکن است پزشک تصمیم بگیرید با درمان دارویی جلوی پیشرفت بیماری را بگیرد و عوارض آن را کنترل کند یا جراحی انجام دهد. اگر خانم قصد بارداری داشته باشد، متخصصان کلینیک اندومتریوز با همکاری متخصصان کلینیک ناباروری، ابتدا برای خانم فریز تخمک یا جنین انجام می‌دهند، سپس جراحی اندومتریوز را انجام می‌دهند. زیرا جراحی می‌تواند باعث کاهش ذخیره تخمدان شود. 

فیبروم‌ یا میوم‌ رحمی بافت‌ خوش‌خیم ماهیچه‌ای‌ است که در رحم رشد شکل می‌گیرد و ممکن است باعث تغییر در شکل و اندازه رحم بشوند. فیبروم‌ یا میوم‌ رحمی در حدود ۲۰ درصد از خانم‌هایی که در سنین باروری قرار دارند، دیده می‌شود. اینکه چه عاملی باعث بروز فیبروم یا میوم رحمی می‌شود هنوز دقیقاً مشخص نیست ولی تاکنون مشخص شده است که علل ژنتیکی، محیطی و هورمونی می‌توانند مؤثر باشند.

دسته‌بندی فیبروم‌های رحمی بر اساس محل رشد آنهاست. به‌طور کلی فیبروم‌های رحمی در سه دسته کلی طبقه‌بندی می‌شوند:

- فیبروم ساب‌سروزال: فیبروم‌هایی که بر سطح دیوار خارجی رحم رشد می‌کنند.

- فیبروم اینترامورال: فیبروم‌هایی که در لایه‌های ماهیچه‌ای دیوار رحم رشد می‌کنند.

- فیبروم ساب‌موکوزال: فیبروم‌هایی که بر سطح داخلی رحم و به سمت داخل رحم رشد می‌کنند.

باید بدانیم که هر فیبروم رحمی لزوماً باعث اختلال در باروری نمی‌شود. در واقع نوع فیبروم (محل رشد) و سایز فیبروم مهم است. مثلاً، معمولاً فیبروم‌های ساب‌سروزال باعث اختلال در بارداری نمی‌شوند اما ممکن است فیبروم‌های بزرگ اینترامورال یا فیبروم‌های ساب‌موکوزال با مکانیزم‌هایی همچون ایجاد تغییر در شکل رحم، ایجاد تغییر در لایه داخلی رحم یا آندومتر (محل لانه‌گزینی جنین)، ایجاد تغییر در سرویکس (دهانه رحم)، انسداد لوله‌های رحمی و یا اختلال در گردش خون در رحم مانع بارداری شوند.

میوم یا فیبروم رحمی با سونوگرافی تشخیص داده می‌شود و گاهی پزشک لازم می‌بیند که داخل رحم را با انجام هیستروسکوپی با دقت بیشتر بررسی کند. اینکه آیا جراحی میومکتومی یا برداشتن فیبروم/ میوم لازم است یا نه، به تشخیص پزشک بستگی دارد. پزشک بر اساس شدت علائم بیمار، قصد بیمار برای بارداری و تأثیر میوم بر بارداری درباره درمان تصمیم می‌گیرد.

انسداد لوله‌های رحمی (لوله‌های فالوپ): لوله‌های رحمی دو لوله در دو سمت رحم‌اند که تخمدان‌ها را به رحم متصل می‌کنند. وقتی تخمک آزاد می‌شود وارد لوله‌ رحمی می‌شود‌. در یک بارداری طبیعی، اسپرم در لوله رحمی به تخمک می‌رسد و آن را بارور می‌کند. سپس تخمک بارورشده به سمت رحم می‌رود و در آندومتر (دیواره داخلی رحم) لانه‌گزینی می‌کند. بنابراین، اگر به هر دلیلی لوله‌های رحمی دچار التهاب، چسبندگی یا انسداد باشند بارداری رخ نمی‌دهد.

مشکلاتی مانند اندومتریوز، عفونت، هیدروسالپنکس (تجمع مایع عفونی در لوله)، چسبندگی ناشی از جراحی‌های پیشین در ناحیه شکم و لگن، بارداری خارج رحمی و بیماری التهابی لگن (PID) می‌توانند باعث آسیب به لوله‌های رحمی یا انسداد آنها شوند. 

راه بررسی وضعیت لوله‌های رحمی، انجام عکس رنگی رحم یا هیستروسالپنگوگرافی است. درمان نیز بستگی به نوع عارضه و وضعیت بیمار دارد. گاه شدت آسیب به حدی است که پزشک با انجام لاپاراسکوپی‌ لوله‌ها را برمی‌دارد و گاه جراحی ترمیمی انجام می‌شود.

باید بدانیم که حتی در صورتی که فقط یک لوله سالم و بدون اختلال باشد همچنان شانس بارداری طبیعی وجود دارد. در آی وی اف نیز، از آنجا که جنین به‌طور مستقیم داخل رحم منتقل می‌شود، وضعیت لوله‌ها در موفقیت درمان تعیین‌کننده نیست، البته اگر عفونت یا هیدروسالپنکس در لوله‌ها تشخیص داده شود حتماً باید پیش از انتقال جنین درمان شود، زیرا عفونت و التهاب در لوله‌ها می‌تواند به رحم نیز آسیب برساند و مانع لانه‌گزینی جنین در آندومتر شود.

ناهنجاری‌های ساختاری رحم:

گاه رحم به‌طور مادرزادی شکل و ساختار نرمالی ندارد. برخی از ناهنجاری‌های ساختاری متداول رحم عبارتند از:

- رحم سپتوم‌دار: در این عارضه دیواره‌‌ای فیبروزی در داخل رحم وجود دارد. این دیواره می‌تواند جزئی یا کامل باشد.

- رحم دوشاخ یا قلبی شکل: در این عارضه رحم به شکل قلب است یعنی به‌گونه‌ای است که دو حفره در داخل رحم شکل گرفته است.

- رحم تک‌شاخ: در این عارضه رحم کوچک‌تر از حد نرمال است و فقط یک لوله فالوپ وجود دارد. 

- رحم دوتایی: در این عارضه نادر، عملاً دو حفره رحم و دو سرویکس یا دهانه رحم وجود دارد.

تشخیص ناهنجاری‌های ساختاری رحم از طریق سونوگرافی، عکس رنگی رحم یا هیستروسالپنگوگرافی و هیستروسکوپی امکان‌پذیر است. درمان نیز وابسته به نوع عارضه است. برای نمونه، رحم دوشاخ معمولاً اختلالی در بارداری ایجاد نمی‌کند یا مثلاً در مواردی که سپتوم جزئی وجود دارد پزشک با هیستروسکوپی دیواره را برمی‌دارد.

درمان‌های ناباروری:

انتخاب روش درمانی مناسب برای هر زوج به شرایط آنها و عواملی همچون علت ناباروری، مدت زمان ناباروری و سن آقا و خانم بستگی دارد. با توجه به شرایط هر زوج، ممکن است پزشک ابتدا درمان‌های ساده‌تر، مثل درمان دارویی را پیشنهاد کند و اگر نتیجه‌بخش نبود، از روش‌های کمک‌باروری استفاده کند.

برای مثال در ناباروری با علل مردانه، تغییر سبک زندگی (ترک مصرف دخانیات، کاهش وزن، ورزش منظم و تغذیه سالم)، مصرف برخی داروها و مکمل‌ها برای افزایش تولید و کیفیت اسپرم، جراحی برای رفع انسداد در مجاری‌ اسپرم‌بر و جراحی اصلاح واریکوسل (واریکوسلکتومی) از جمله اقداماتی است که می‌تواند شانس بارداری طبیعی را افزایش دهد.

در ناباروری با علل زنانه نیز، اصلاح سبک زندگی (به‌ویژه کاهش وزن، ورزش منظم و تغذیه مناسب در بیماران مبتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک)، جراحی برای اصلاح ناهنجاری‌های رحمی (فیبروم، سپتوم، پولیپ و ...) و درمان دارویی برای تنظیم سیکل قاعدگی و نیز تحریک تخمک‌گذاری می‌تواند به افزایش شانس بارداری طبیعی کمک کند.

تأکید بر این نکته ضروری است که انتخاب روش درمانی مناسب کاملاً به شرایط هر زوج بستگی دارد. گاهی به علت بالا بودن سن خانم و کاهش ذخیره تخمدان، پزشک ترجیح می‌دهد که بدون اتلاف وقت به سراغ روش‌هایی پیشرفته‌تر مثل آی وی اف یا میکرواینجکشن برود. بنابراین، هیچ فرمول واحد درمانی که برای همه زوج‌ها به‌طور یکسان قابل اجرا باشد، وجود ندارد.